غمنامه ابلیس

کتاب غمنامه ابلیس : ا.ج. آربری اثر کلاسیک خویش درباره تصوف اسلامی را، با نظر به رویکردهای گوناگون نسبت به پدیده‌های عرفانی که میان شرق‌شناسان و تاریخ‌نگاران مذهبی زمان او رایج و متداول بود، با عبارتی موجز چنین بیان می‌کند: گفتن این جملات دیگر کلیشه‌ای شده که تصوف ضرورتاً ماهیتی ثابت و یکسان دارد؛ چیزی است که احتمال دارد هر عارفی آن را مذهب قلمداد کند؛ با یک پدیده همیشگی و تغییرناپذیر است از اشتیاق جهانی روح آدمی برای یکی‌شدن با خدا. مسیحیان و مسلمانان دیدگاهی درست مانند هم از عرفان دارند و آن را یک تجربه کاملاً وصف‌نشدنی می‌دانند که موانع جداکننده آیین‌های مذهبی بزرگ را کنار می‌زند، چنان‌که عفیفی می‌گوید (تصوف تنها دیاری است که ادیان‌بزرگ در آن با‌یکدیگر ملاقات می‌کنند) و...